Pu Khup Lian leh Pi Dim Zam
Pu Khup Lian
Galpi
nih lai 1944 kum in Tedim gam Teklui khua Pu Awn Khua Mang leh Pi Tel
Khua Ciangte tapa upa pen hi. Tarn I pan Tarn III ciang Private Primary
School Teklui ah sangg kah hi. 1954 in SHS Tedim pan Tarn IV ong a,
1958 in Kumpi laivuan Tarn VII zo hi. Tarn 9 a sin tuungg in sum
haksatna hangin sangg tawp a, ahih hang Fulbright Teacher in sangpi
library ah nasep huhsak in sam kik a, California Scholarship pia in
sangg kah kik hi. 1960 in kumpi laivuan High School Final ong in, Tedim
ah (Matric Class) Tarn 10 kihong nailo a hih manin Private tawh 1961
kum in ong hi.
1961-1963 kum 2 sung College kah zolo in,
Primary Assistant Teacher (Zolai sia) seem hi. A tuah khak thuaknate
hangin sum leitawi zong in Mandalay University ah 1963-64; 1964-67
dongg Rangoon Institute of Economics ah kah in B.Com (Accounting and
Auditing) ngah hi. A sangkah lai in a thu bulphuh: “Buy what you need,
don’t buy what you want.” (Na sap lei inla, na deih lei ken) cih ahihi.
Chin Affairs Council, Hakha in Stipend ngahte Sanggsia semsak a hih
manin 1968 pan Economics hilh dingin State High School, Tonzang sangg
thak ah Senior Assistant Teacher seem hi. Tua a kipan in sanglam ah
seemsuak hi. 1977 in Dip.Ed ngah hi. Sanggsia a sep kum 31 sungah mi ut
lohna Zogam khanglam ah kum 15 sung kipiangsak zelzel hi.
A nasepna teng a nuai a bang hi:
S.No Designation Place Period
1. Primary TeacherSMS Gamngai; SHS Tedim1961-1963
2. Senior TeacherSHS Tonzang/Matupi/Tedim1968-1978
3. Middle School HeadSMS Lungngo/Kaptel/Miza1978-1990
4. High School HeadSHS Paletwa, Thuklai1990-1997
5. Township Education Officer Falam1997-2000
6. State Asst. Inspector of Schools Hakha2000-2004
Innkuan Thu
- Zi; neih kum 1965 September – Miss Dim Zam
- Ta neih vekpi (1968-1986)- Tanu 3 leh Tapa 5
- Unaunumei 4 leh pasal 2
- Nu leh pa sih kum (nu-1976, pa 1984)
- Kituiphum kum1975
Swan le qak
Sianu Ciang Za Man (PAT)
Sianu Vung Khan Ciin (PAT, expired in 1995)
Sia Mang Tungg Thang (Minister, MIT)
Sianu Zo Lam Niang (BA, JAT)
Tg Langh En Kham (AGTI)
Tg Pau Siam Kim (B.Th, M.Div)
Tg Thang Sian Suan (Helper, MIT Library)
Tg Thang Hau Langh (BSc, BARS)
A tupa: Tg Lyan Thawn Saang
Kumpi na kum 38 a sep sungin thu nawngkai tuakkha ngeilo hi. A zakhan
na dingin khat vei beek “Interview” tu khalo hi. 2004 November ni 1 ni
in kum 60 tawh pension la hi.
A sanq kah tuunq in sum haksat
manin hun tom pen tawh degree a ngah ding a sawm ahihi. “Ka khangual ka
bat zawhlohna in Sunday School ka kah khak loh man hi” ci lian hi. Lai
siam pente ahih loh hang lai kiat ding patau ngeilo hi.
A tate
makaih hun ding omlo hitaseleh, Pasian in thupha pia a, a tate thumang
uh ahih manin, tu in a tate kepna sungah, lung nuam in tawl nga hi.
A lai gualh: “NI HAM KIKAL NA VAN LAKIK MAH IN” (This is similar idea to “Able was I ere I saw Elba.”)
Pension
a lakzawh 2008 kum in Tedim-English Tongdotbu bawl hi. Zopau kammal
thuk, taangkam te a mangthang loding a deihna tawh a bawl ahihi. Zolai
khan toh ding a lunggulh mahmah khat ahihi.
(1992 kum Thuklai ah a sep laitak in Pasian in Lai Siangtho mun a piak Isaiah 54 na ahihi.)
*1983 pawl in Kapteel ah Middle Head a sep lai in Sia Dongh Khai te tawh kikham in Zola dawng 100 kizom in na gen zawhleh ci a, a kizom in Zola dawng 100 gen thei takpi ahih manin liaulo in zo hi.
*Zomi tading a deihsak na tawh a bawl "Tedim-English Tongdotbu" pen
Pasian in thupha pia in 2008 kum Zomi Christian Literature Society
(ZCLS) pan zolai tawh akigelhte sung pan, ahoih pen, athupi pen teelna a
kipia "Book of the year-2008" ngah in Letsong limci mahmah pia uh hi.
*2010 Kawlgam Kiteelpi ding ciangin a lawm leh gualte deihsakna tawh Chin National Party (CNP) ah me kuang lui hi (MP seem).
Pi Dim Zam
Ka nu Pi Dim Zam pen 1948 kum in Pu Vungh Za Langh leh Pi Tel Za Vung sung pan in Teklwi khua ah piang hi. Unau pasal thum leh numei giat lak pan a ngana hi.
Amah pen Pasian thu lam ah a hat mahmah khat ahihi. A upna zong a lian mahmah khat ahihi. Pasian zong it mahmah hi. A innkuan ading leh a tu leh tate adingin thu ngetsak den hi. Thu nget zong a hat mahmah khat ahihi. Piak khiatna lamah talent a nei khat ahihi. Mi zawng, mi hehpihhuai khat amuh teh huhna pia lo in om theilo hi. Tua banah mailam ading in zong vision tampi nei hi. Upna tawh a ding ngiat mi khat ahihi. An tan thunget zong ni 20 ciang bang tang ngei zel hi.
Ama gen theih thu in bang a hiam cih leh, "Pasian thu man gin liansak pen un," cih ahihi.
A tunu min Lia Zam Khun Cing.
A mit tha hatlohna hangin tarn li ciang bek pilna zomzo hi.
Lai Siangtho maanmaan in sim den hi. Lai Siangtho a sim nak leh a nasep ding dangte mangngilh phial hi. A kimuh pih peuh kiangah Pasian hoihna tetti pang tawntung hi. Amah pen Pasian thu tawh kisai ah a hangsan mahmah khat ahihi. Thu hoih thupha ahih nakleh a gen ngam mi ahihi. A kilawmlote zong a taii ngam mi khat hi. Pasian' thumaan tawh a nungta mi khat ahihi. Tua hi in a tate in zong tua bang lungsim nei pah phial hi.
Ka Min Tappa Pu Awn Khua Mang Tungg Thang
Pu Gualnam tu’, Munsuang beh Pu Luan Khup leh Pi Dawn Goih pan a piang, unau pasal nga leh numei nih sungpan pasal a nihna hi a, Saizang khua-ah 1904 kum in suak hi. A u pa Nok Suan’ suah kum pen Mualpi khuasat kum 1902 ci-in ciantak in kithei a hih manin ama suah kum zongh Russia-Japan gal kido kum 1904 kum ahih lam kitelcian hi. Amin tap pen a nu’ pa Pu Diah Awn (Siampi) hi a, a khuapihte sawl peuhpeuh mang ahih manin tua min a phuak ahi hi.
Pu Awn Khua Mang gen na-ah ka neulai-un unau ka tamban uah zawng ka hih manun, ka pute hong vaksa hi ungh ci-in, a pute a zahtakna hong gen hi. A pute Saizang panin Sezang ah lal uh a, Pu Awn Khan Dai ta Sia Dal Khan Kap pute ahi hi.
Unau pasal kicing hinapi-in 1917 kum Piantit paiding pasal a kikaihkhop lai-in a mau unau tangvalno ahih manin kihel khalo uh hi. 1918 Zomite Piantit pai sungin Pu Neng Gin in khasiatna leh thutuamtuam hangin Tonzang ukpi Pu Pum Za Mang phalna tawh Tedim khua nai ah Teklui khua nasat hi. Pu Luan Khup in zong zui a, hausa vaihawmna ah belbil khat in na kihel hi. Belbil pen hausate thukup vaihawmpih upa (councilor) ahi hi. Sihna nopna ah daktum in zong kizang hi.
Pilna sin na’ng sangg omnailo ahih manin Pu Awn Khua Mang in a tangvaltungg in pilna deihna mel thei khin ahihna tawh Tuitawh khua-ah tang vataw zel in Tedim khua Sumphuk sia Laitui khuami pu Kham Khen Pau kiangah kawllai vasin hi. Kawllai, Zolai thei ahih manin 1921 kum Burma Regiment ah galkap a tum ciangin noptuam mahmah sa hi. A bute pen bo Thawng Za Kai (Muizawl), Bo Vial Zen (Vangteh), Bo Let Long Ling (Kanpetlet) te hi ci-in pulak thei zel hi.
Pu Awn Khua Mang a zi- pi Tel Khua Ciang (a pa pu Tel Gin- gualnam- a nu pi Goih Don- munsuang) tawh kitengin tapa nga leh tanu nga a neihlak ah tapa nih leh tanu li tawh mapangkhawm thei hi. Lokhawh nasep hanciam ahih mahbangin, khawhsa kham bekthamlo-in zuakding zong neizo pahpah hi. Gankhawina ah sakol tawh ka kilem kei ci hi.
Nasep hanciam ahih mahbangin Pasian in a sep a bawlna thupha pia a, abeh aphungte in pasal kidemna ahi tonding vaihawm sak uh hi. 1950 kum in azi tawh khahualna nei-in Tong uh hi.
A galkap sepna mun pen Maymyo, Yenanchaung, Chauk leh India gamah Madras khuate ah sauveipi om hi. Kala galkap (Vai) te tawh kithuah ahih manin Kala pau zong siam hi. Thutang genmi hi a, a tungsiahte thu a diklote he cilo ahih manin sannih (Naik) ciangbek ngahzo hi. A kisik thute agenkikna ah thongkiate a khakk lai-in anvakna leh lampaina sumbeite ahih banglianin ka ngenkha ci hi. Tuaban ah Japan gallai in singat uk in om a, a ngahzah Battalion zum-ah sazian bek-in puak hi a, hong ki-en lah hibeklo napi’ val genlo –in ahi banglian in ka lakkha ci-in a teiloh na kisikkik hi. Ahihhangin Pasian in hong koihkhong loding hi ci-in um hi.
A galkap om sungin sikkang lei a, Yenanchaung pan Kalaywa (Gunkhawm) dong tembaw tawh puasak in Gunkhawm panin lu tawh a puading mi inn lamah vaikhaak khol hi. Tua hunlai-in Kalaywa leh Kalaymyo kikal mawtaw omnailo ahih manin lu tawh a puasak a hi hi. Mangkang kumpite vante nangawn Gunkhawm pan Kawlpi leh Tulsuk (Taikua- Khaikam) dong bawnglengg in pua-a, tua pan Falam, Tedim ah Kuli te in a pua to a hi hi. Teklui pan a paite leh Kawlgam pan a ciahpa Gunkhawm ah va kituntuah ding cih zong vaihaksapi hiding hi. Tulai bangin sikkhau kisat, phone tawh kiho cihte omnailo in laikhak bek hi a, ziakai mahmah ding hi.
Tua sikkangte tawh inntuan in, khuasung ah sikkang inn lam masa pen suak hi. Lettama siam zong omlo in ahi thei lemlem in alam hih tuak hi. A sikkang lei tawh kisai-in, tulai mite hileng, “Hihzah genthei liang a sikkang ka vaihawm sangg neidahzaw ning” kici kha ding a, neilo takpi ding hi hang. Khanglui te cihtaknate thupi mahmah in, ettehhuai hi.
Kum sawmnga bang aphak a kipan gilpi umnat nei a, an tam nelo-in huihza (soda-bicarb) vive tawh akithuah den ahi hi. Anne lo in cikhum/ kaphi tuivom kemkam haikhat a nekbek tawh lo kuan in, sunthapai nasem veve hi. A gil a natluat ciangin lo-ah lum velval zel ci hi. Inn a tun ciang a zi-in zukhum ciuciau belta khat na luup tawntungg hi. A zi zusakna-ah khutkhum a hih mahbangin zukhumlo nezo lo hi. Kum sawmguk a val zawh ciangin a gilpina hong dam hi. Ama genna-ah, “Siampi pu Am Thual in thoih in aitui hong piakna pan ka dam” ci hi. (Aitui pen uisi leh aisan, ai namcin kigawm tui hi-a Siampi pa phuisam in a dawnsak ahi hi.)
Reserve pension la-in 1936 in tawp hinapi galpi nih sung Japan gal hong om ciangin (23-11- 1939) Garrison in kilakik hi. Tua hun sungin Kalay valley Bunghlung khua (&mZN*dK[f)kim ah om hi. Galkap ahih hangin gal kisimna ah kihel khangeilo hi. Japan gal hong tun ciangin Kawlgam laizang lampan Myitkyina ciang taito uh a, tua pan lamkikhak in a pai nading uh omthei nawnlo ahih manin 1942 May 1 ni-in, Myitkyina pan khe tawh galkap honpi hong paikhia uh hi. Lampi-ah haksatna tampi a tuahte lakpanin tuiduh a si mitampi a muhkhak pen a mulkimpen hi. “Tui hong ngen uh in tui thawl khat nitampi sung manding hi-a kipia ngamvetlo” ci hi. A nu si khin pi a tangek in anawi luai-in kapkap a a om khawngte hehpihhuai lua ci-in gengen hi. Tua bangin khe tawh hong paipai a, May kha 30 ni-in Teklui khua hong tung ci hi. Gilkial dangtak in Japante, Kalate leh mitampi si mahtaleh amah pen dangtak thuakzo mahmah khat a hih manin Pasian in a zi a tate kiang cidam in tungsak hi.
Bunghlung gam ah a om sung 1943 kumin a lunggulh mahmah a tapa Khup Lian na suak hi. 17.10.1946 kum in galkap pan zato pensen (medical pension) tawh tawp hi. Galkap atawp ciangin laithei khat ahih manin hausate tawh kikop in hausa lai-at sem hi. Innmun logam vai bek hilo, zulup sagawhte tawh kisai, zuhai, sabak, tanhte zong laibu sungah ciamteh hi. Tua hunlai in Pianttit sagawh ci-in khuamite kigualkhak in sagawhna om a, tua pa gawh in kua in a phei, kua in a liang ngah cih zong ciamteh tanghtangh hi. Khatvei Piantit sahawm vai tawh kisai in a sunghpa pu Pum Khua Pau (sasem pi pa tawh) kam kinial a, a sunghpa-in, “A mawh zawzaw umgui gam, maigui gam bangh ni” ci-in kiphuisam a zatna khasia in gen theizel hi. A sunghte a hau mahmah hinapi tua kiphuisamna gau’ a hi ding hiam? A sunghte bangkua-ah natna, satna, kilemlohna, neihsa kiamna, daupailohna leh khansihna te a sawtlo in hong piang hi. (Hamsiat phuisam a lauhuaina ka theihsak nopna in hih thu kei mah in ka punote tungah zong ka pulak ngei hi.) Zato pension ahih manin kha khat in Ks.20/- sang a galkap dangte’n Ks.3/- banghbek sang uh hi. Sum thalawhna dang om tuanlo ahih manin tua pensen bekmah a gingta uh ahi hi. Khawhsa an zuakman zong ngah zelzel hi. Khatvei Khuadai gam Suangsuang nuai a khawhna-ah ga bung 50 nei in bung 1 teh 25 pyas in ka zuak uh ci hi. A logam Zawngtang akhawhna-ah suanglak bekbek hinapi an hoihin gah ahih manin, “A nuai suang, atung an” ci se in zongh hitakpi hi. Tua kum in belawi bung 20 nei in Teklui gam ading in a lamdang phial ahi hi.
A innkuanpih nu in a zawhthawh bawl ciangin dawngselo in, “Cillum sa tawh ka valh” ciziau hi. Kipuahkik theih hilo ahih manin melhoihloh tawh kiko pen diksa lo hi. A thu gen khat ah, “Kei mahmah ka khut ka vei leh ka tak a kitawngtawng” ci hi. Zusim sasim nading nei mahtaleh lo-ah zingkuan in na vasem hamtang hi. Munkhat peuhah anlim, zulim anek ciangin, “Ka naseppih dingin deih sing” cithei zel hi. A tate’n na limsep nawndah in acih ciang a piang ding pammaih ciliang hi.
Nasep hamciam in an kham tawntung uh ahih manin midangte in ‘gul-ai nei’ ci zawlai uh hi. Tua thu midangte in a monu Dim Zam a dot ciangin, “Ka pu pen ka-ai uh hi e” ci-in dawng ziau a, man mahmah hi. Nasep a hanciamna a genna hi.
A tapa Khup Lian in Tedim sangpi-ah Tarn sawm sangg a om ma-in private in Tarn sawm ong a, sanggkah zom zolo ahih manin Zolai sanggsia semin kha khat in Ks. 144.25 sang hi. A pa-in a hoih gawplel sa a hih ban-ah sum neihloh mantawh College sangg zomsak zolo hi. A tapa in Saizang a, a u Vungh Za Kham’ sum leitawi-in 1963 in College kah a, 1967 in B.Com (Accounting & Auditing) degree a ngah ciangin kumpi-in SAT (Tarn 10 sia) aana-in semsak hi. Tua hun ciangin a pa pu Awn Khua Mang in, “Na sanggkah nadingin ih sikkang, ih dolcial zuak ni kong cih ding hi ven) ci-in a ta’ pil nading a vaihawm sakloh kisikkik hi.
A tapa College kahlaipi mahin a mau nupa a khoi a vak ding omlo ahih manin Lia Dim Zam (Pa Vungh Za Langh leh Nu Tel Za Vung’ tanu nihna) tawh September 1965 in kitengg sak hi. Tua hi a, a mo tawh kithuah in lo mapang khawm uh hi. A tapa nau zaw Suan Cin Pau, Thualzen galvai-in Monywa-ah thong akiat ciangin azi nu Tel Khua Ciang khakham vei-in lo mapang zolo a, innngak bek hi.
A tapa Suan Cin Pau kum thum thongkiatna pan hong suahtak ciangin lingnanna in lawikhat tawh gal-ai sak in Lia Ning Do Vung (Sia Suah Khua Pau & Nu Don Khua Cing tanu u pen) tawh kitengg sak in Teklui kantengg saivan zuakin omsak hi. Tua hunsung mah in pa Khup Tual suanginn a mun tawh lei-in a tapa inntuan sak hi. Amah pen apa Luan Khup’ tenna innmun hoih ah tenggkha ahih manin lungkim mahmah hi.
A tapa Khup Lian vaihawmna tawh 1975 kum in Tuiphum tapidaw suak uh hi. Anupa un khangham khin uh ahih manin nek leh dawn siangtho nuntakna neizo lo uh hi. 1975 pan in a nupi damlo in om a, 1976 kum atapa Dip.Ed laivuan in Rangoon a pai laitak Apirl 22 ni-in a zi-in a it angaih teng nusia ta hi. Midangte’n ciamnuihna in zi neikik in a cih ciangin, “Ciang Za Man pi (a zi) hong nuntakkik keibuang leh adang deih keng” cihsan lel hi.
Pu Awn Khua Mang pen lunglen khuangaih thuakzo mahmah hi-in a zi’ nungah kum giat sung a inntute 6 (Pau Siam Kim dong) mukha hi. Galkap sungah kumtampi omnapi-in nitak khatbek ka lung aleng ngei ci hi. Tua pen Maymyo-ah khuazin kuan in meilengham khat ka zak pen hi, ci bilbel hi.
A damloh sung limtak kem in a duh ngawlsak lo hinapi 1984 kum October 29 ni-in a nuntakna Topa in laksak hi. Na velval a sakna omlo hi. A laitah dektak in amah paupau a, atapa-in, “Pa vantunggam natung dia?” acih leh, “Tung mahning” ci-in dawng ahih manin ata atute lungnuam tuam uh hi.
A nuntaklai a, avaikhakna sa mahbangin atate in anupi’ kiguina khankhul khuakkiksak in azi tawh aluang aguhte gawmkhawm in asisate lungkimna bangin bawl uh hi. A galkap lai a, a thumannate Pasianin hong koihkhonglo dinghi acih mahbangin Mangkang galkapte Mangkang kumpi-in aletsong piak Ks.90000/- atapa-in 2007 kumin ngah hi. Ata atute adeihsakna-in, “Vanleng akia di theilengla, kei vatuangin ka luangmanna ngah le-uh cin ut ing” a cih tawh kituak mahmah hi.
(Hih pen ka nu ka pa phattuamna a pia-lo lungdam kakohna ahi hi- Khup Lian)